Najstarszą i najważniejszą, a początkowo jedyną uroczystością w Kościele była Wielkanoc: Paschalne Misterium Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa.
Treścią Wielkanocy jest wyzwolenie, jakiego dokonał Chrystus dla całej ludzkości przez swoją śmierć i zmartwychwstanie. „Chrystus bowiem został złożony w ofierze jako nasza Pascha” – pisze św. Paweł do chrześcijan w Koryncie (1 Kor 5. 7). Rozważanie Męki Pańskiej, nawiedzanie miejsc uświęconych życiem i śmiercią Chrystusa rozwijało się od pierwszych wieków chrześcijaństwa, zwłaszcza po Edykcie Mediolańskim Konstantyna Wielkiego w 313 roku.
​Tęsknota Kościoła do odwiedzania Ziemi Świętej wzrosła w czasie wypraw krzyżowych w XI – XIII wieku. W następnych wiekach, szczególnie dzięki działalności franciszkanów rozwija się nabożeństwo Drogi Krzyżowej, obdarzone przez papieży szczególnymi odpustami. W wielu miejscach na świecie buduje się kalwarie ułatwiające rozważanie Męki Pańskiej, np. Kalwaria Zebrzydowska ufundowana została w 1600 roku. Okres baroku jest czasem szczególnego akcentowania ceny, jaką zapłacił Chrystus za nasze odkupienie. Rozważanie Męki Pańskiej w Pasjach, czego szczytowym osiągnięciem jest twórczość pasyjna J. S. Bacha, staje się powszechne.
​W tej atmosferze modlitw i pieśni pasyjnych powstają polskie Gorzkie Żale. Wcześniej – ok. 1698 r. – istniało podobne nabożeństwo pasyjne obejmujące łacińskie hymny i niektóre polskie pieśni o Męce Pańskiej.
​Zgromadzenie Misjonarzy z kościoła Św. Krzyża w Warszawie zleciło opracowanie nowej formy nabożeństwa w języku polskim promotorowi Bractwa Św. Rocha, księdzu Wawrzyńcowi Stanisławowi Benikowi (1674-1720). Pierwszy słowny tekst nosił tytuł: Snopek mirry z Ogroda Gethsemańskiego, albo żałosne Gorzkiej Męki Syna Bożego i został wydany drukiem przez Bractwo św. Rocha w 1707 r. w Warszawie. Jedyny egzemplarz tego wydania znajduje się w Bibliotece Sióstr Karmelitanek Bosych w Krakowie.
​Nabożeństwo Gorzkie Żale zyskało wkrótce aprobatę lokalnej władzy kościelnej, a następnie Stolicy Apostolskiej, która obdarzyła je odpustami.
​Nabożeństwo to ma budowę jutrzni brewiarzowej, która składa się z invitatorium – pobudka, i trzech nokturnów – trzy części Gorzkich Żali. Każdy z nokturnów składa się z trzech antyfon, trzech psalmów, trzech czytań i trzech responsoriów. Śpiewy: Żal duszę ściska, Lament Duszy i Smutna rozmowa – są odpowiednikami trzech psalmów. Zamiast czytań i responsoriów występuje w Gorzkich Żalach intencja, która jest także rozważaniem. Trzy części Gorzkich Żali odpowiadają trzem nokturnom matutinum.
​Nabożeństwo Gorzkie Żale wykorzystuje starsze pieśni pasyjne z XVI wieku. Pobudka, w której występuje płacz natury po śmierci Chrystusa, jest pod względem muzycznym oparta na melodii łacińskiego hymnu Jam lucis orto sidere, a treściowo nawiązuje do wcześniejszych pieśni pasyjnych: Rozmyślajmy dziś, wierni chrześcijanie i Jezusa Judasz przedał za pieniądze marne.
​Lament duszy wykazuje duże podobieństwo do Litanii o Męce Pańskiej, a także do lamentacji wielkotygodniowych. Inwokacja Bądź pozdrowion pod względem muzycznym została zapożyczona z polskiej Litanii do Wszystkich Świętych. Smutna rozmowa duszy z Matką Bolesną zawiera wyraźne odniesienia do łacińskiej sekwencji o Matce Bożej Bolesnej – Stabat Mater dolorosa i jest uważana za arcydzieło poezji lirycznej.
​Mimo wielości źródeł, Gorzkie Żale są dziełem zwartym, logicznym i jednolitym. Umiejętne nawiązanie do tradycji i wykorzystanie sprawdzonych wzorów dało w efekcie nabożeństwo wzruszające, piękne, szanowane zarówno przez uczestników tego wielkopostnego misterium, jak i muzykologów.
​W każdą niedzielę Wielkiego Postu w kościołach polskich i kaplicach rozbrzmiewają Gorzkie Żale połączone z wystawieniem Najświętszego Sakramentu i kazaniem.
​Religijna i wrażliwa ludzka dusza odnajduje w Gorzkich Żalach przejmujący wyraz wspólnoty z cierpiącym Bogiem, który stał się Człowiekiem dla naszego zbawienia.
​Ten nurt pasyjnej tradycji i teologicznej głębi kontynuuje dzieło Stanisława Moryto Gorzkie Żale.

ks. Kazimierz Szymonik